Stichting Een Joodse Erfenis | De Begraafplaats §1

mmmmmmmmmmmmmmmm

mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm

DE BEGRAAFPLAATS

Introductie

§ 1. Rituelen rond 'leven en dood'

§ 2. Joodse begraafplaats Netlaan/Munsterweg > klik
m

x gronings jodendom

x taal en cultuur

x religie

x winsums jodendom

x de begraafplaats

x tweede wereldoorlog

INTRODUCTIE

Gebonden in de bundel der levenden

.
.
.

.
. hoofdbedekking

.
. grafrust

Na de Tweede Wereldoorlog zijn de Joodse begraafplaatsen in Nederland eigedom geworden van het Nederlands Israëlitisch kerkgenootschap (NIK) in Amsterdam. Het onderhoud wordt veelal verzorgd door de gemeentelijke overheid. Tegenwoordig worden deze begraafplaatsen, naast plaatsen voor herinnering van dierbaren, ook gezien als waardevol erfgoed dat ons veel informatie brengt over vooroorlogs Joods leven. De teksten op de grafstenen zijn meestal in het Hebreeuws geschreven. Vaak begint zo'n graftekst met de Hebreeuwse letters PN of PT, wat hier rust betekent. De tekst eindigt met de letters TNSBH: Moge zijn/haar ziel gebonden zijn in de bundel der levenden. Naar Joods gebruik bedekken de mannen bij het betreden van een Joodse begraafplaats hun hoofd uit eerbied voor de Allerhoogste. Op sjabbat (zaterdagen) en tijdens Joodse feest- en treurdagen heerst er grafrust en betreedt men de Joodse begraafplaats niet.

.
.
.
.
.

.
.
.
.

grafsteen roosje de vries
(klik op foto voor info NIK-archief)

Vanaf eind 20e eeuw komt het besef van het belang van inventarisatie van Joods erfgoed breed op gang. Landelijk legt het NIK de inventarisatie van Joodse begraafplaatsen digitaal vast in het Stenen Archief. Dit is nog niet compleet, maar toont al wel de begraafplaats van Winsum. Ook geeft St. Historie Joods Groningen een overzicht van de 23 Joodse begraafplaatsen in de provincie. De oudste ligt in Farmsum en dateert uit de tweede helft van de 17e eeuw. De begraafplaats in Winsum dateert uit 1867, een datum die in verband staat met de cholera-epidemie van 1866. In het najaar van 1941 brengt men in Winsum de laatste Joodse dode naar de begraafplaats aan de Munsterweg. In het boekje 'Een Joodse Erfenis in Winsum' concludeert men in 1993 op pagina 11: Waarom er na Roosje de Vries geen grafstenen zijn bijgekomen zal iedereen duidelijk zijn. De overige dertien Winsumer Joden werden in 1942/'43 naar Polen gebracht om in Auschwitz te worden vergast. Roosje is gespaard gebleven voor deze ramp.

grafsteen roosje de vries, joodse begraafplaats winsum

. leeswijzer
.
.
.
.
.
.
.
.

.
.

. grafstenen in NIK-archief

Toch beginnen we ook dit verhaal bij het begin, want niet voor niets staat op elke grafsteen de wens geschreven dat de ziel van de overledene gebonden mag zijn in de bundel der levenden. In §1 gaan we eerst op zoek naar de Joodse kijk op leven en dood en gebruiken waarin dit in het Jodendom tot uiting wordt gebracht. Afsluitend kijken we nog even mee door de ogen van de in Groningen geboren Joodse kustschilder Jozef Israels naar het fenomeen rouw in Langs moeders graf. Daarna volgt in §2 de beschrijving de Joods begraafplaats van Winsum aan de Munsterweg, beginnend met de aankoop van een stuk land in februari 1866. Inmiddels heeft dat stuk grond een monumentstatus gekregen en is de begraafplaats aan diverse inventarisatie- en opknaprondes onderworpen. De noodzaak tot nieuw onderhoud dient zich anno 2014 al weer aan.

Doorklikken op het recente fotomateriaal van de verschillende grafstenen die in §1 en §2 van deze pagina zijn afgebeeld, toont de archieffoto van de steen, zoals vastgelegd in het archief van het NIK te Amsterdam.

§1. RITUELEN rond 'LEVEN & DOOD'

Tot de dood hen scheidt

. een joodse bruiloft

Afhankelijk van familietradities en de mate waarin het bruidspaar meer of minder streng gelovig is, worden Joodse bruiloften verschillend gevierd. Bij een joods-orthodoxe bruiloft zien de bruid ('kalle' in het Jiddisch) en bruidegom ('chatan') elkaar voor het huwelijk niet. De bruid krijgt vijf dagen voor de bruiloft een traditionele onderdompeling in het 'mikwe', het heilige bad dat gevuld is met 'levend' water (regen- of bronwater of ander uit natuurlijke bron verkregen water). Ook voor de bruidegom staat er een rituele onderdompeling in het mikwe op het programma. Voor orthodox-joodse vrouwen volgt daarop de maandelijkse rituele onderdompeling in het mikwe na de menstruatie, maar liberaal joodse vrouwen zijn daar vaak minder strikt in.

Op de dag van de bruiloft moeten bruid en bruidegom vasten tot zij onder de 'choepa gaan. Het paar staat daarbij onder een aan palen bevestigde baldakijn of een gebedskleed, als symbool van het nieuwe huis dat het echtpaar gaat bewonen. In ons land gebeurt dit meestal in de synagoge, maar de traditie wil dat dit zo mogelijk 's avonds in de open lucht plaatsvindt. Zo kan men de sterren zien en dat herinnert aan de belofte dat de nakomelingen van aartsvader Abraham even talrijk zullen zijn als de sterren aan de hemel. Dan krijgt de bruid haar ring en tekent het bruidspaar de huwelijksakte. Tot slot volgt het drinken van de wijn en het stuk trappen van het glas door de bruidegom. De gasten roepen 'Mazzel Tov' en het feest kan beginnen. Daarbij mag traditionele klezmermuziek natuurlijk niet ontbreken, want, zo luidt het gezegde: 'een bruiloft zonder klezmorim is erger dan een begrafenis zonder tranen'.
x

. 1937: noach benninga en
.helena frank onder de choepa
. in synagoge groningen

.
.
. moeder en kind
.
.
.
.
. een joodse naam

x
De zinsnede 'Wees vruchtbaar en wordt talrijk' uit het verhaal over de zesde scheppingsdag in de Thora, geldt voor elk Joods echtpaar. Moeder en kind hebben aanzien in het Jodendom. Wordt er een Joods jongetje geboren, dan wordt dit op de achtste dag na de geboorte ritueel besneden door een 'mohel'. Bij zo'n 'brit mila' (verbond van de besnijdenis) wordt een stukje van de voorhuid van het jongetje weggenomen. Dit kan thuis plaatsvinden, maar ook in een synagoge of ziekenhuis. Op deze dag krijgt het jongetje ook zijn Joodse naam. Zijn naaste familie is daarbij aanwezig. Degene die de pasgeborene mag vasthouden tijdens de besnijdenis, vervult een speciale rol. Als enige in het gezelschap mag hij zitten, alle anderen blijven staan. Na afloop wordt er een heilsdronk op het leven gedronken en is er feest. Ook bij de geboorte van een meisje wordt er feest gevierd. Dit gebeurt meestal na de naamgeving tijdens een sjabbatdienst in de synagoge. De vader wordt dan opgeroepen bij het lezen van de Thora en er wordt een zegening uitgesproken. Daarbij wordt de naam van het meisje hardop geroepen en er wordt gebeden voor de gezondheid van moeder en kind.
x

'Lewaja', zeven dagen troost en verzorging

. begrafenis (lewaje)
.
.

.
.

. rouwend kleding scheuren
.

. kaddisj zeggen

Omdat volgens het joodse geloof iedereen in de dood gelijk is, zijn Joodse begrafenissen vooral sober. De dode is gekleed in witkatoenen kleding en over een mannelijke dode wordt zijn gebedskleed gelegd. Na het overlijden mag niemand de dode meer zien. De kist is eenvoudig, wordt gemaakt van onbewerkt hout en wordt afgedekt met een zwarte doek. Zo spoedig mogelijk daarna zal de begrafenis plaatsvinden. Bij het vooroorlogse, overwegend orthodoxe plattelands Jodendom, is begraven meestal een aangelegenheid van mannen. Crematie komt ook tegenwoordig bij gelovige joden weinig voor, omdat de mens niet mag vernietigen wat G'd heeft gemaakt en ook omdat men gelooft dat de gestorvenen eens weer levend zullen worden in de Messiaanse tijd. Maar sommige, meer liberaal georiënteerde Joden kiezen na de Tweede Wereldoorlog wel voor crematie. Dit kan dan voortkomen uit een gevoel van verbondenheid met de slachtoffers van de Holocaust.

Ten teken van rouw om het heengaan van een dierbare, scheuren de achterblijvers hun kleding, naar het voorbeeld van aartsvader Jakob die rouwde om het bericht over de dood van zijn zoon Jozef. Muziek maken of bloemen leggen komt bij Joodse begrafenissen niet voor. Als de dode begraven is en het kaddisjgebed is gezegd, gaat men naar huis. Na de begrafenis mogen de rouwenden getroost worden. Er volgt dan een periode van zeven dagen van rouw, 'sjivve', waarbij de naaste familie troost biedt en de noodzakelijke verzorging overneemt. De eerste dertig dagen worden als rouwperiode gezien. Aan het einde van een rouwjaar wordt de steen geplaatst. Op de sterfdag van een dierbare wordt soms een jaardaglampje aangestoken ter herinnering en bij bezoek van het graf laat men een steentje achter, ten teken dat men de dode niet vergeet.
x

.
. jozef israels

Op het Hereplein in Groningen staat een bronzen beeldengroep van Abram Hesseling uit 1922, die verwijst naar Jozef Israels' schilderij. Langs moeders graf .uit 1856.

We zien in dat schilderij de rouw van een eenvoudige visserman/ weduwnaar door de ogen van een Joodse kunstschilder van Groningse komaf, die zal uitgroeien tot een van de voornaamste schilders van de Haagse School.
x
In de tweede helft van de 19e eeuw staat het plattelands Jodendom van Groningen voor een nieuwe taak: hoe begraven we onze doden op Joodse wijze en bewijzen wij hen de laatse eer? Tot het midden van de 19e eeuw is op dat platteland namelijk helemaal niet 'iedereen gelijk in de dood'. Alleen de meer gefortuneerden kunnen zich dan een plaatsje permiteren op de Joodse begraafplaats aan de Moesstraat in Groningen. Zo zijn bijvoorbeeld Izaäk Nathans de Vries (1758-1848), zijn vrouw Froontje (1772-1827)

. grafrust in eigen regio

en hun zoon Nathan Izaäks (1806-1846) uit Winsum op de Joodse begraafplaats aan de Moesstraat begraven. Andere Winsumers krijgen pas vanaf 1867 de gelegenheid om zich op 'Joodse wijze' te laten begraven en zo verzekerd te zijn van hun (zaterdagse) grafrust in eigen regio (zie §2).

§ 1. Rituelen rond 'leven en dood'

§ 2. Joodse begraafplaats Netlaan/Munsterweg > klik

terug naar de homepage > klik

. Jaardaglampje .
. col. St.Joodse Erfenis Winsum .

. met medewerking van:

. dhr. Theo Mol
. bronnen: .
. - uitgaven St. Een Joodse Erfenis .
. - uitgaven De Vey Mestdagh Stichting.
. - diverse websites, zie menu links .